TäsirJahan urşydünýä ykdysadyýetinde taryhçylar bilen ykdysatçylaryň arasynda giňişleýin öwreniş we jedeller bar. 20-nji asyryň iki esasy konflikti - Birinji jahan urşy we Ikinji jahan urşy diňe bir halklaryň syýasy keşbini däl, eýsem häzirki wagtda halkara gatnaşyklaryny dolandyrýan ykdysady esaslary hem emele getirdi. Bu täsire düşünmek dünýä ykdysadyýetiniň häzirki ýagdaýyna düşünmek üçin möhümdir. Birinji jahan urşy (1914-1918) global ykdysady dinamikada möhüm öwrülişik boldy. Uruş Awstro-Wengriýa we Osman imperiýalaryny goşmak bilen imperiýalaryň dargamagyna we täze halklaryň döremegine sebäp boldy. 1919-njy ýylda Wersal şertnamasy Germaniýa agyr öwezini dolmak we Weimar respublikasyndaky ykdysady durnuksyzlyga sebäp boldy.
Bu durnuksyzlyk 1920-nji ýyllaryň başynda Europeewropada we bütin dünýäde giperinflýasiýa goşant goşdy. TheykdysadyUruş döwrüniň başagaýlygy 1929-njy ýylda başlanan we global söwda we iş üpjünçiligine zyýanly Uly Depressiýa üçin esas döretdi. Birinji jahan urşunyň ykdysady netijeleri senagat önümçiliginde we zähmet bazarlarynda düýpli üýtgeşmelere sebäp boldy. Oba hojalygyna bil baglaýan ýurtlar uruş döwrüniň talaplaryny kanagatlandyrmak üçin çalt ösüp başladylar. Bu üýtgeşiklik diňe bir ykdysadyýeti üýtgetmän, eýsem aýal-gyzlaryň görlüp-eşidilmedik mukdarda işçi güýjüne girendigi sebäpli jemgyýetçilik gurluşlaryny hem üýtgetdi. Uruş, esasanam 20-nji asyryň ykdysady taýdan dikelmeginde möhüm rol oýnap biljek önümçilikde we transportda tehnologiki ösüşleri katalizasiýa etdi. Ikinji jahan urşy (1939-1945) bu ykdysady özgerişleri hasam güýçlendirdi. Uruş tagallalary önümçilik tehnikalarynda täzeliklere we uruş döwrüniň ykdysadyýetiniň döremegine alyp barýan çeşmeleri köpçülikleýin mobilizlemegi talap etdi.
Amerikanyň Birleşen Ştatlary, soýuzdaş güýçleri goldamak üçin senagat önümçiligini ep-esli artdyryp, global ykdysady kuwwat hökmünde ýüze çykdy. Uruşdan soňky döwürde Europeanewropanyň ykdysadyýetini dikeltmek üçin maliýe kömegi berýän Marşal meýilnamasynyň ýerine ýetirilişi boldy. Bu başlangyç diňe bir uruş sebäpli heläkçilige uçran ýurtlary durnuklaşdyrmaga kömek etmän, eýsem Europeanewropa Bileleşiginiň esasyny goýup, ykdysady hyzmatdaşlygy we integrasiýany ösdürdi. 1944-nji ýylda Bretton Wuds konferensiýasy Halkara Pul Gaznasy (HPG) we Bütindünýä Banky ýaly guramalary döredip, täze halkara pul ulgamyny döretdi. Bu guramalar global ykdysady durnuklylygy ýokarlandyrmagy we uruş ýyllarynda başdan geçiren ykdysady krizisleriň öňüni almagy maksat edinýärdi. Dünýäniň esasy ätiýaçlyk walýutasy hökmünde kesgitlenen walýuta hümmetleriniň we ABŞ-nyň dollarynyň kesgitlenmegi halkara söwdasyna we maýa goýumlaryna kömek edip, dünýä ykdysadyýetini hasam birleşdirdi.
Jahan urşlarynyň ykdysady syýasata edýän täsiri şu günki güne çenli duýulýar. 20-nji asyryň başynda bolup geçen ykdysady tolgunyşyklardan alnan sapaklar salgyt we pul syýasatlaryna häzirki zaman çemeleşmeleri emele getirdi. Hökümetler indi ykdysady durnuklylygy we ösüşi ileri tutýarlar, köplenç çökgünligiň täsirini azaltmak üçin garşylyklaýyn çäreleri ulanýarlar. Mundan başga-da, Jahan urşy netijesinde emele gelen geosyýasy ýagdaý ykdysady gatnaşyklara täsirini dowam etdirýär. Ösüp barýan ykdysadyýetleriň, esasanam Aziýada ösmegi, global söwdada güýç balansyny üýtgetdi. Hytaý we Hindistan ýaly ýurtlar dünýä urşunda ýeňiş gazanan Günbatar ýurtlarynyň agdyklyk etmegine garşy çykyp, dünýä ykdysadyýetinde möhüm oýunçylara öwrüldi.
Sözümiň ahyrynda, Jahan urşlarynyň dünýä ykdysadyýetine täsiri çuňňur we köptaraply. Imperiýalaryň dargamagyndan we täze halklaryň döremeginden başlap, halkara maliýe guramalarynyň döredilmegine çenli bu gapma-garşylyklar ykdysady gurluşlarda we syýasatlarda ýatdan çykmajak yz galdyrdy. Dünýä çylşyrymly ykdysady kynçylyklary çözmegi dowam etdirýärkä, bu taryhy kontekste düşünmek, barha baglanyşykly dünýä ykdysadyýetinde durnukly ösüşi we hyzmatdaşlygy ösdürmek üçin zerurdyr.
Iş wagty: Oktýabr-08-2024